طی دهه‌های اخیر رشد تقاضای انرژی در دنیا حول محور نفت و گاز رخ داده ‌است و فرصتی مغتنم کشورهای تولیدکننده نفت در تبدیل ثروت انباشته در زیر زمین به ثروت ملموس و رفاه ایجاد کرده‌است. برای حداکثرسازی منافع از این منابع، کشورها و شرکت‌های نفتی برنامه‌های مشخص برای افزایش ضریب بازیافت و تولید حداکثری نفت در دوره عمر مخزن وضع کرده‌اند.

در مراجع مختلف تعريف‌هاي كمابيش متفاوتي در زمينـة منـابع طبيعـي فرامـرزي آمده است. در ادبیات نفت و گاز غالبا از واژه میادین مشترک برای توصیف این منابع استفاده می‌شود و مهم‌ترین ويژگي ميادين مشترك، قابليـت مهـاجرت ايـن منابع در دو سوي خطـوط مـرزي، امكـان بهـره‌بـرداري از هـر دو سـوي ايـن خطـوط وتأثيرپذيري سهم طرفين از ميزان، زمان و روش برداشت طرف و يا طرفين ديگر ذكر شـده است.

انواع معاهدات بین‌المللی در بهره‌برداری میادین مشترک

در عرف بین‌‌الملل بهره‌ برداری از میادین مشترک طی دو نوع معاهده انجام می‌ گیرد. این معاهدات تحت عناوین و توسعه مشترک شناخته می‌شوند و شاخ

آحادسازی

 در مواردی که تحدید حدود مرزی از قبل انجام شده است و منبع مشترک در مرز دو کشور قرار دارد بهترین کار یکپارچه‌سازی یا «آحادسازی» است. در این دسته توافق‌ها، توافق بین دو دولت (و نه دولت و یک شرکت و یا دو شرکت) جهت بهره‌برداری بهینه و کم‌هزینه از میدان مشترک منعقد می‌شود و توسعه به یک شرکت واگذار می‌شود و به نسبت قدرالسهم هر دولت از درآمدهای میدان سود می‌برد. نمونه چنین قراردادهایی را می‌توان در همکاری‌های ترکیه و سوریه، فرانسه و کانادا و یا ونزوئلا و ترینیداد و توباگو دید. انگلستان نیز در بهره‌برداری از میادین مشترک با نروژ و هلند از این روش استفاده کرده است.

توسعه مشترک

 اگر تحدید حدود مرزها از قبل انجام نشده باشد و یا ذخیره کشف شده در منطقه مورد مناقشه بین همسایگان قرار داشته باشد، رویکرد «توسعه مشترک» بهترین راهکار است. در این روش حق حاکمیت هر کشور بر منبع هیدروکربوری حفظ‌ شده و موجب کاهش اختلاف بین کشورها در رابطه با منابع مشترک موجود خواهد شد. ایران نیز در مورد بهره‌برداری از برخی میادین مشترک با همسایگان که حدود مرزی با آن‌ ها تعیین نشده است (مانند کویت و عربستان) می‌ تواند از این راهکار بهره بگیرد. توسعه مشترک خود دارای روش‌ های گوناگونی است که عبارت‌ اند از:

• توافق‌ نامه‌ های واگذاری بهره‌ برداری به یک کشور: در این مدل، یک دولت بهره‌ برداری از میدان مشترک را بر عهده گرفته و دولت دیگر پس از کسر هزینه‌ ها، در درآمد شریک می‌شود. نقض حاکمیت دولتی از بزرگ‌ ترین ضعف‌ های این نوع توافق‌ ها است. نمونه‌های این توافق عبارتند از:

• انگلستان و نروژ 2005
• عربستان بحرین 1958
• قطر ابوظبی 11969
• استرالیا اندونزی 1989

• توافق‌ نامه‌ های متضمن مشارکت دو کشور در بهره‌ برداری از منابع مشترک: ایجاد نظام مشارکت (Joint Venture) اجباری بین دولت‌ها یا سایر شرکت‌های نفتی منصوب در مناطق مشترک از راه‌های متداول بهره‌برداری اشتراکی است. نمونه‌های این توافق که در دنیا ه اجرا درآمده است عبارتند از:

• ژاپن کره جنوبی 1974
• فرانسه اسپانیا 1974
• تونس لیبی 1988
• مالزی ویتنام 1992
• کلمبیا جامائیکا 1993
• آرژانتین انگلستان 1995
• نیجریه سائوتوم پرنسیپ 2001

• توافق‌ نامه بهره‌ برداری با ایجاد مقام مشترک: این نوع توافقات مستلزم ایجاد یک نهاد مشترک و جدید است. سطح همکاری و پیچیدگی بالا موجب شده است که حاکمیت ملی حفظ شود. نهاد ایجاد شده، نهادی قوی با قدرت نظارتی بالا و انحصاری و اختیار تصمیم‌سازی هستند. از جمله کشورهایی که از این روش برای توسعه میادین مشترک استفاده کرده‌اند می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد:

• عربستان سودان 1974
• مالزی تایلند 1979-1990
• گینه سنگال 1993 و پروتکل 1995

بررسی وضعیت میادین مشترک در ایران

در اسناد بالادستی کشور نظیر سند چشم‌انداز، قانون برنامه ششم و هفتم توسعه، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در بخش نفت و گاز، به لزوم تولید صیانتی از منابع نفتی اشاره شده است. برای تحقق این هدف مدیریت یکپارچه مخزن شرط اساسی است که در میادین داخلی به راحتی قابل اجراست اما در میادین تحت مالکیت  دو یا چند کشور چالشی بزرگ بر سر راه حفظ ثروت ملی تحقق تولید صیانتی ایجاد می‌کند.

برداشت صیانتی از منابع نفت و گاز که در قوانین مختلفی مورد تأکید بوده است در سال 1390 در قانون نفت به صراحت تعریف شده است: «کلیه عملیاتی که منجر به برداشت بهینه و حداکثری ارزش اقتصادی تولید از منابع نفتی کشور در طول عمر منابع مذکور می‌شود و باعث جلوگیری از اتلاف ذخایر در چرخه تولید نفت بر اساس سیاست‌های مصوب می‌گردد».

در توسعه میادین مشترک نیز، برداشت صیانتی برای کاهش آسیب ناشی از رقابت و کاهش ضریب بازیافت بسیار مهم است. در خاورمیانه و آمریکای لاتین با رویکرد بهره‌برداری یک‌جانبه با رویکردی به شدت رقابتی و غیرصیانتی، آسیب‌های جدی به مخازن وارد شده است و کشورهای ذی‌نفع منافع کلانی را به همین دلیل از دست می‌دهند.

ایران با هفت کشور همسایه خود میدان‌های مشترک نفت و گاز دارد و بزرگترین میدان گازی جهان، میدان پارس جنوبی، ین ایران و قطر مشترک است. میدان آزادگان نیز که سومین میدان بزرگ نفتی دنیا است بین ایران و عراق مشترک است. 42 درصد گاز و 15 درصد نفت ایران در میادین مشترک قرار دارد و این مساله به اهمیت برداشت از این مخازن افزوده است. طبق برنامه‌های توسعه و برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته در وزارت نفت بنا بود که تا کنون یک میلیون و دویست هزار بشکه نفت روزانه از میادین مشترک استحصال شود که تنهاتولید 500 هزاربشکه نفت محقق شده است. در گاز نیز تنها نیمی از تولید در برنامه‌های اعلام شده محقق شده است.

با توجه به حجم منابع قابل برداشت از میـادین مشـترک، هـر کشـور برای پیشی گرفتن از طرف مقابل در بهره‌برداری از این میادین تلاش می‌کند. مسائل بین‌المللی و وقایع تاریخی، جنگ‌ ها و اختلافات منطقه‌ ای سبب شده است مخـازن مرزی ایران نیز به صورت مستقل توسط هر کدام از کشورهای دو سوی مرز توسـعه داده شود. سرعت و میزان بهره‌ برداری کمتر ایران از این میادین در مقایسه با همسایگان، موضوع توسـعه و میادین مشترک را در زمره اولویت‌های وزارت نفت ایران قرار داده است